W Hajnówce są trzy herby: miasta, gminy i powiatu hajnowskiego.

Herb miasta Hajnówka zawiera sylwetki czterech zielonych świerków umieszczonych na niebieskim tle, symbolizujących Puszczę Białowieską. Na zielonym tle w dolnej tarczy herbu umieszczone są narzędzia pracy symbolizujące dwa zawody mieszkańców regionu tzw. pracowników leśnictwa i pracowników zajmujących się przerobem pozyskanego drewna. Są nimi: piła tarczowa w kolorze srebrnym z ostro zakończonymi widocznymi 22 zębami i piła taśmowa koloru srebrnego z widocznymi 22 zębami przecinająca herb ukośnie. Herb umieszczony jest w prostokącie o wymiarach 40x45 cm z zaokrąglonymi dwoma dolnymi rogami, tworząc tarczę okoloną również srebrną obwódką. Nad tarczą srebrny napis HAJNÓWKA. Herb nie jest w swojej symbolice nowatorski. Motyw herbu przeniesiony został wiernie ze znaku miasta Hajnówki, który dotychczas istniał.
Herb Hajnówki posiada nr 631 w albumie heraldycznym RP. Został ustanowiony uchwałą Nr III/18/94 Rady Miejskiej w Hajnówce z dnia 7 września 1994 r. w sprawie herbu miasta.

Herb powiatu hajnowskiego – jednopolowa hiszpańska tarcza herbowa. Na złotym tle dwa drzewa iglaste zielone na podłożu tej samej barwy. Przed nimi żubr brązowy o złotych rogach zwrócony w prawo. Żubr symbolizuje potęgę i siłę przyrody oraz dzielność, wspaniałomyślność i pracowitość. Jego wizerunek został opracowany na podstawie rzeźby tego zwierzęcia, znajdującej się przed siedzibą władz miasta i powiatu. Świerk to jedno z najpospolitszych drzew Puszczy Białowieskiej oraz symbol miejscowej flory. Zieleń odwołuje się do krajobrazu powiatu, który niemal w połowie jest pokryty lasami. Symbolizuje też miłość i honor. Żółć oznacza delikatność, życzliwość, otuchę i wzniosłość.
Herb powiat hajnowskiego został ustanowiony uchwałą Nr XXXVII/193/02 Rady Powiatu Hajnowskiego z dnia 26 czerwca 2002 r. w sprawie ustanowienia herbu i flagi Powiatu Hajnowskiego (Dziennik Urzędowy Województwa Podlaskiego nr 36 z 7 sierpnia 2002 r., pozycja 882). Herb posiada nr 4240 w albumie heraldycznym RP.

Herb gminy Hajnówka przedstawia na tarczy srebrnej przed dębem zielonym na zielonej murawie czarnego żubra. Pole srebrne (białe) nawiązuje do godła Pogoni. Zielony dąb reprezentuje królewską Puszczę Białowieską, stanowiącą połowę terenów gminy, murawa drugą, rolniczą jej część. Żubr jest zwierzęciem we wsiach gminy często spotykanym, mocno jednocześnie wyróżniającym faunę tych rejonów spośród innych obszarów Polski. Jego barwa czarna jest odejściem od barwy naturalnej dla podkreślenia symbolicznego charakteru zwierzęcia przy zachowaniu jej ciemnego waloru.
Herb został ustanowiony przez radę gminy 4 czerwca 2013 r. uchwałą Nr XXV/135/13 Rady Gminy Hajnówka z dnia 4 czerwca 2013 r. w sprawie ustanowienia herbu, flagi i pieczęci Gminy Hajnówka (Dz. Urz. Woj. Podlaskiego z 2013 r. Nr BRAK, poz. 2629).

Problemy z herbami
Lata 90-te przyniosły zainteresowanie herbem i to zarówno tym szlacheckim jak i miejskim. Wznowiono wiele wydań herbarzy, powstały też towarzystwa społeczne i biura heraldyczne zajmujące się tą problematyką. Na mocy ustawy o samorządach z 1990 r. uchwały dotyczące herbów mogą podejmować rady miast, a nawet gmin. Wizerunki herbowe są chronione prawnie.
Herb powiatu hajnowskiego
Po powstaniu powiatu hajnowskiego Starostwo Powiatowe zleciło Centrum Heraldyki Polskiej opracowanie herbu. Projekt herbu przedstawiał na tarczy trójdzielnie podzielonej w kształcie litery T w Poli pierwszym czerwonym znajduje się orzeł biały (bez korony), w polu drugim rycerz w srebrnej zbroi na takimże koniu, ze wzniesionym mieczem i błękitna tarczą (na tarczy krzyż podwójny złoty), w polu trzecim, złotym-żubr.

Komisja Heraldyczna przy MSWiA zaopiniowała negatywnie projekt uznając za nieuzasadnione użycie staropolskiego herbu województwa podlaskiego w pełnej jego postaci oraz Litewskiej Pogoni. Projekt jest naśladownictwem herbu miasta Drohiczyn. Rysunek orła w polu prawym okazał się repliką wzoru herbu miasta Piotrkowa Trybunalskiego, a jeździec jest niedopuszczalnym odzwierciedleniem współczesnego herbu Republiki Litewskiej. Komisja zaproponowała zredukowanie godła do postaci żubra , na przykład kroczącego pośród drzew, co powinno przyczynić się do powstania czytelnego, prostego znaku, jednoznacznie kojarzonego z regionem hajnowskim.

Herb Gminy Hajnówka

Również herb Gminy Hajnówka nie odpowiadał zasadom heraldyki i w 2013 r. został ustanowiony nowy herb.

Herb Hajnówki
Na jego temat wypowiedział się Jacek Wnuk-Gugnacki w artykule „Słów kilka o herbie Hajnówki" w listopadzie 2000 r. w „Gazecie Hajnowskiej".
...Jako niezgodny z zasadami heraldycznymi, herb ten spotkał się z krytyką. Herb jest znakiem promującym miasto, dlatego warto przyjrzeć się zasadom tworzenia herbów. Klasyczna heraldyka ma następujące barwy, czyli tynktury: metale - złoto i srebro, oraz kolory - czerwień, błękit, czerń, zieleń, a także purpurę. Do barw w okresie późniejszym zaczęto zaliczać również futra - gronostaje i popielice, oraz tzw. barwy cieliste (kolor skóry, dzioba, szponów). Aby herb był czytelny i łatwo rozpoznawalny, stosowano dwie zasady: używać dwóch (rzadko trzech) barw - jednego metalu i jednego koloru. Druga zasada to nie umieszczanie koloru na kolorze i metalu na metalu.
Spoglądając pod względem tych reguł na herb Hajnówki widzimy, iż przeczy on tym zasadom (zbyt dobitnie umieszczono kolor na kolorze). Błędów jest więcej, nie należało w opisie podawać wymiarów tarczy herbowej, ani używać nazwy miejscowości oraz dodatkowej obwódki tarczy.
Jaka jest symbolika herbu Hajnówki? Pojawiają się na nim wierzchołki czterech świerków mimo, że bardziej charakterystyczne dla Puszczy Białowieskiej zdają się być dęby. Następny element godła to piły, które symbolizują przemysł drzewny (tartak) i ukazują to jako główną przyczynę szybkiego rozwoju miasta. Piła taśmowa przypomina paś skośny, używany na zachodzie Europy dla oznaczania herbów dzieci z nieprawego łoża. Ukazanie w herbie symbolu, który rozwój miasta łączy z wycinaniem drzew Puszczy nie jest najlepszym rozwiązaniem. W czasach, kiedy tyle zabiegów czyni się by przywrócić Puszczy jej pierwotny charakter, wydaje się to mało trafne.
Jacek Wnuk-Gugnacki odrzucając obecne symbole, podał kilka propozycji, które jego zdaniem bardziej oddają atmosferę miasta.
...Symbolika herbu powinna wynikać z historii Hajnówki, odwoływać się do pewnej specyfiki miejsca. Czym była w przeszłości Hajnówka? Była strażą broniącą dostępu do Puszczy Białowieskiej. Czym jest dzisiaj - bramą do Puszczy. Jeśli więc w herbie umieścimy ufortyfikowaną bramę drewnianą, uzyskamy symbol odnoszący się do przeszłości jaki teraźniejszości. Brama ta mogłaby być zamknięta, co oznaczałoby zamknięty charakter Puszczy i nawiązywałoby do jej przeszłości, lub otwarta, co wyrażałoby otwartość i gościnność tego miejsca. Można również połączyć oba elementy i przedstawić to w formie-jedno skrzydło otwarte, drugie zamknięte. Otwarta brama lub jej fragment mogłaby ukazywać dodatkowy element godła, symbolizujący jeden ze skarbów Puszczy, np. postać lub też samą głowę żubra. Można również zastanowić się nad innym elementem godła, który wypływałby z pewnego pierwiastka baśniowego. Tym elementem mogłoby być przedstawienie jakiegoś motywu Krynoczki, która urzeka nie tylko swym pięknem, ale i wspaniałą legendą o cudownym źródełku. Połączenie Hajnówki z tym miejscem na pewno wyszłoby miastu na dobre. Z wnioskiem o projekt herbu można by zgłosić się do rodzimych twórców.
Warto może zastanowić się nad zmianą herbu. Tak by właściwie oddawał on charakter i przeszłość Hajnówki, właściwie miasto promował i był zgodny z zasadami heraldyki (potwierdzi to komisja heraldyczna powstała przy MSWiA). Władze wielu miast przekonały się, że właściwy herb jest skutecznym znakiem promocyjnym i reklamowym. Właściwy herb mógłby przynieść dodatkowy dochód poprzez odpłatne udostępnienie go firmom prywatnym. Powinien on być herbem, któremu nikt nic zarzuci, iż jest reliktem dawnych czasów i symbolem upolitycznienia miasta.
Artykuł Jacka Wnuk-Gugnackiego nie przeszedł bez echa. Władze oraz Rada Miasta w 2003 r. podjęły decyzję o opracowaniu nowego herbu Hajnówki. Prace powierzono prof. Krzysztofowi Skupieńskiemu pracownikowi Oddziału Heraldycznego Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Bibliotekarstwa UMCS w Lublinie. Pisała o tym Jolanta Zachaj w artykule „Nowy herb Hajnówki" na stronie hajnowka.pl w lutym 2004 r.
Prof. Skupieński przedstawiając projekt nowego herbu odniósł się do poprzedniego herbu.
Dotychczasowy herb Hajnówki może stanowić dobrą ilustrację reguł rządzących tworzeniem nowych znaków miast w okresie PRL. Można dostrzec skłonność do umieszczania w herbach godeł zaczerpniętych z symbolicznego repertuaru narzędzi pracy, zwłaszcza przemysłowej. Wiąże się to oczywiście z ówczesną ideologią, stawiającą na piedestale wszystko, co związane z klasą robotniczą. Nie trzeba dodawać, że twórcy herbów często nie stosowali się do reguł sztuki heraldycznej, czy to z ignorancji, czy to ze świadomego wyboru, polegającego na czerpaniu wprost z ducha sowieckiej emblematyki.
W dotychczasowym herbie Hajnówki mamy odbicie powyższych reguł. W podzielonej na skos tarczy widnieją dwa godła: świerki i piła tarczowa. Przy tym tarcza podzielona została przez wstawienie, w miejsce linii, brzeszczotu piły ręcznej. Mamy tu symbolikę akcentującą rolę Hajnówki jako ośrodka przemysłu drzewnego, zwłaszcza tartacznego. Sięgnięto więc do miejscowej tradycji dwudziestowiecznej, a jednocześnie oddano należny hołd aktualnej proletariackiej ideologii. Nie leżało to zapewne w intencjach twórców herbu, ale jednocześnie nadali oni symboliczny komunikat, że wartość Puszczy Białowieskiej tkwi w możliwościach jej eksploatacji przemysłowej...
Symbolika dotychczasowego herbu wydaje się dziś zdezaktualizowana. Nie podzielamy zachwytu dla rozwoju wielkiego przemysłu jako celu samego w sobie, a na bór patrzymy raczej przez pryzmat wartości ekologicznych, a także tradycji puszczy królewskiej. Treści dotychczasowego herbu są wyraźnie związane z przebrzmiałą ideologią, a przy tym trudno nie zauważyć ich banalności, widocznej w chlubieniu się przemysłem poprzez symbolikę kominów, młotów, pił itp.
Jednak, czy wystarcza to do odrzucenia dotychczasowego herbu? Wrósł on już przecież w świadomość mieszkańców miasta i sam stał się elementem tradycji historycznej.

Projekt herbu Hajnówki

Rada Miasta, na skutek wielu kontrowersji, odrzuciła jednak projekt prof. Krzysztofa Skupieńskiego, który zawierał propozycje zawarte w artykule Jacka Wnuk-Gugnackiego. Ze szkicu Skupieńskiego zniknęły już, co prawda, groźne piły tarczowe, za to pojawiło się całe mnóstwo innych, nie zawsze jasnych, symboli, które czytelne stawały się dopiero po wyjaśnieniach autora: "Symbolika wieży nawiązuje do roli straży leśnej w genezie Hajnówki. Kopulasty daszek stanowi odwołanie do architektury kresów wschodnich, by zaakcentować wielokulturowość miejscowej społeczności. Otwarta brama wieży strażniczej może być interpretowana jak oznaka gościnności i zaproszenie, stanowiąc zarazem ilustrację hasła „Hajnówka – brama do Puszczy". Łapa i skrzydło Orła Białego wystylizowane wg zwyczajów XVI w. unaoczniają fakt, że początki Hajnówki wiążą się ze służbą dla polskich królów. Podkreślają również, że chodzi o puszczę królewską, którą symbolizują zielone świerki."
Podczas spotkania dyskutowano zasadność umieszczenia w herbie świerków, sugerowano zamianę na dęby symbolizujące trwałość i długowieczność. Dyskutantów podzielił również pogląd na wizerunek wieży strażniczej, która nie dla każdego była właściwym symbolem genezy miasta. Projekt krótko podsumowali uczniowie liceum: "Może warto zmienić herb, ale jeśli na ten, niech lepiej pozostanie stary. Ktoś na siłę poszukuje historii miasta, a przecież ta historia to XX wiek". Młodzież negatywnie odebrała umieszczoną w projekcie wieżę, odczytaną jako symbol granicy; czerwono-zielone barwy zinterpretowała jako białoruskie, a berło uznała za przypominające ... widelec.
Swoje projekty, jeszcze jakiś czas wcześniej, przedstawiali również miejscowi plastycy. Te jednak, choć zdecydowanie bardziej proste i czytelne, z jakichś względów nie zostały wzięte pod uwagę. Przykładem może być projekt Wiktora Kabaca. - W mojej propozycji pojawiał się dąb - mówi plastyk - Jest to przecież drzewo nieodłącznie związane z Hajnówką i zobaczy je każdy, kto przyjedzie do miasta. Stare dęby stoją przy wielu ulicach i są świadkami jego powstawania. Na pewno też były tutaj gniazda orła, wiec ten mógłby stanowić drugi element herbu. Więcej nie trzeba. Herb powinien być przecież prosty.
Cała dyskusja nad herbem zakończyła się po raz kolejny niczym.
Czy Hajnówka doczeka się wreszcie dobrze zaprojektowanego herbu, którego nie będzie musiała się wstydzić? Wygląda na to, ze w najbliższym czasie jest to niemożliwe.

Bibliografia:

• Joanna Zachaj „Nowy herb Hajnówki" na stronie http://umhajnowka.home.pl/old/aktualnosci/2004/luty/17_herb.htm
• JOCH „Relikt Czerwonej Hajnówki" Kurier Hajnowski z dn. 17.01.2006 na stronie http://hajnowka.com.pl/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=499
• Interaktywny album heraldyczny RP http://albumpolski.pl/hmp/rows.php?woj=10&view=hm
• Jacek Wnuk-Gugnacki „Słów kilka o herbie Hajnówki" „Gazeta Hajnowska" XI.2000 r.

Ryszard Pater
c.d.n. w cz. 2 o twórcach herbu Hajnówka, propozycje nowych herbów