ROK 1920 - To był rok niezwykły w dziejach Polski. Młode państwo stanęło do rozstrzygającej walki z potężnym wrogiem. Aby sprostać temu wyzwaniu Polska wystawiła największą w swej historii armię. W pełnej krasie jaśniała jeszcze sława kawalerii, ale czołgi i samoloty już budziły grozę. To właśnie w roku 1920 miała miejsce ostatnia w historii powszechnej wielka bitwa kawaleryjska, ale wtedy też po raz pierwszy wykonano zagon pancerny na tyły wroga. Jednak wojna roku 1920 zasługuje na pamięć przede wszystkim przez swoje znaczenie dla losów ówczesnej Europy. Tamto zwycięstwo wojsk polskich zatrzymało pochód bolszewizmu na zachód i ocaliło niepodległość wielu młodych państw Europy Środkowej. Tragiczną alternatywą dla tej niepodległości był los naszego ówczesnego sojusznika – Ukrainy, ukaranej przez bolszewików wielkim głodem i milionami ofiar.

Rok 1920, tak ważny w historii Polski jest szczegółowo opisany przez historyków. Natomiast rok 1920 w Hajnówce w okresie wojny polsko-bolszewickiej jest opisany b. skromnie przez hajnowskich historyków.
Witold Tatarczyk w „Dziejach Hajnówki do 1944 roku" pisał: „...W 1920 roku dwukrotnie przez Hajnówkę przetaczał się front wojny polsko-radzieckiej, w czasie którego powstały ubytki w sprzęcie, zapasach surowcowych zakładów i w taborze kolejowym. W walce o Hajnówkę zginęło 11 polskich żołnierzy. Cmentarz znajdował się przy ul. Armii Krajowej (obok wiaduktu PKP)..."
Nieco więcej informacji znajduje się w „Encyklopedii Hajnówki": 1920 r. - wojna polsko-bolszewicka, 28 lipca bitwa wojsk polskich – 10. Pułku Ułanów z bolszewikami w rejonie dworca kolejowego, zajęcie Hajnówki przez bolszewików. 27 sierpnia niedaleko drogi do Białowieży ma miejsce potyczka zwiadu z 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Rządkowskiego z żołnierzami z sowieckiego pociągu pancernego z 48 DS. Sowieci usunęli z pociągu zwłoki polskich jeńców wojennych, których pochowano w dzielnicy Międzytory. Większość żołnierzy pochodziła z rejonu Sochaczewa. 30 sierpnia bitwa wojsk polskich z bolszewikami, zajęcie Hajnówki przez 2 Armię Wojska Polskiego. Zginęło 11 polskich żołnierzy, których pochowano w mogile obok wiaduktu PKP. Od 10 września między Hajnówką i Czeremchą kursował przez tydzień pociąg pancerny „Bartosz Głowacki", który wziął udział w bitwie nad Niemnem. 16 września przez Hajnówkę przejeżdżał transport wojskowy 18 Pułku Ułanów pod dowództwem płk. Rudolfa Alznera. Po wywagonowaniu żołnierze ruszyli na front wschodni. 22 i 23 września w Hajnówce przebywał Józef Piłsudski dowodząc frontem wschodnim. Jego salonka stała na dworcu kolejowym. W ostatnich dniach września przez Hajnówkę przejeżdżał 15 Pułk Piechoty.
Na stronie http://www.stankiewicze.com/index.php?kat=28&sub=361 w wykazie strat Wojska Polskiego 1918-1920 znalazło się nazwisko Pludra Stanisław - kan. 15.p.a.p. zm.ch. 22.VII.1920 Hajnówka. Natomiast na stronie http://derela.republika.pl/glowackipl.htm jest informacja, że w 1920 w rejonie Hajnówki działał pociąg pancerny "Bartosz Głowacki".

W ewidencji GROBÓW I CMENTARZY WOJENNYCH Z WOJNY POLSKO-BOLSZEWIC-KIEJ 1918-1920 R. znajduje się informacja o mogile na Międzytorach

Postanowiłem poszukać materiałów na ten temat w Internecie, oto efekty poszukiwań.

1. Zajęcie Hajnówki przez armię sowiecką

Krótkie informacje o działaniach w rejonie Hajnówki pod koniec lipca 1920 roku znalazłem w książce Adama Dobrońskiego i Krzysztofa Filipowa "Dziesiątacy" z Białegostoku. Dziesiąty Pułk Ułanów Litewskich.
10 Pułk Ułanów został sformowany w Pietkowie k. Łap w grudniu 1918 r. W 1920 roku Pułk wziął udział w polskiej ofensywie na Ukrainie. 10 Pułk Ułanów wraz z 2 Brygadą Jazdy 8 maja obsadził zachodni brzeg Dniepru. 4 lipca 1920 roku doszło do kolejnej ofensywy bolszewickiej, dowodzonej przez Tuchaczewskiego. Po walkach w rejonie Zasp 10 Pułk otrzymał rozkaz do odwrotu. Do jego zadań należała osłona cofających się wojsk piechoty. 14 lipca na stacji Żytkowice Pułk został zawagonowany i drogą okrężną przez Brześć Litewski przewieziony do Nowojelni. Pułk przydzielono do 15 Dywizji Piechoty. Od 18 lipca Pułk przebywał w Nowojelni. Podporządkowano go 4 Armii pod dowództwem gen. Junga w ramach 4 DP. Ze względu na utratę szwadronu ckm i technicznego zarządzono odwrót pieszy. 10 Pułk osiągnął rzekę Szczarę i kierował się na Wołkowysk. Od Wołkowyska maszerując wzdłuż rzeki Roś pułk osiągnął Puszczę Białowieską. Po drodze toczy boje pod Podoroskiem i Porożowem (25 lipca), nad Świsłoczą (26 lipca). Reszta pułku wraz ze sztabem 2 brygady jazdy przechodzą z Cichowoli do wsi Masiewo, przykrywając odwrót piechoty do Białowieży, staczając po drodze ciężkie walki. Po bitwie w Białowieży (27 lipca) szwadrony odchodzą do rejonu Hajnówki, gdzie następuje połączenie z dowództwem pułku i 1 szwadronem. Prowadząc walki odwrotowe, pułk cofa się przez Czeremchę (28 lipca) i 30 lipca osiąga rzekę Bug.
Z książki Krzysztofa Tarkowskiego „Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919-1920" wynika, że na froncie wschodnim działał 7 Dywizjon Lotniczy pod dowództwem rtm. Buckiewicza w składzie 3 eskadr wywiadowczych oraz 2 eskadr myśliwskich. Tylko dwie eskadry nie straciły zdolności bojowej nawet na trudnych odwrotowych szlakach. 12 eskadra wywiadowcza, dowodzona od czerwca przez por. Kowalewskiego, na początku lipca opuściła lotnisko Serebrianka i razem z 14 DP ruszyła do Baranowicz. W tym czasie z eskadry wydzielono czołówkę lotniczą pod dowództwem por. Kwiecińskiego, która dysponowała w tym czasie tylko trzema samolotami. Na miarę posiadanych środków działała 13 eskadra myśliwska posiadająca dwa samoloty. 16 lipca obie eskadry 7 dywizjonu opuściły Baranowicze i wycofały się do Hajnówki. Tam jedynie 12 eskadra wykonała kilka lotów bojowych w dniach 23 i 24 lipca, po czym wyruszyła do Warszawy, gdzie po przybyciu zainstalowała się na lotnisku w Siekierkach. Eskadra ta została przydzielona do dyspozycji nowo utworzonej 5 Armii gen. Sikorskiego. Inną drogę odwrotu miała 13 eskadra, która z Hajnówki przez Siemiatycze dotarła 27 lipca do Siedlec, skąd udało się jej wykonać kilka lotów na rozpoznanie rejonu Brześcia i przepraw nieprzyjaciela przez Bug. Następnie dołączyła do 12 eskadry na podwarszawskich Siekierkach.

2. Odwrót wojsk sowieckich pod koniec sierpnia 1920 roku
Po zwycięskiej bitwie w obronie Warszawy w dniu 15 sierpnia wojska polskie ruszyły za cofającymi się wojskami sowieckimi. Piłsudski pojechał do Warszawy i 18 sierpnia wydał stosowne rozkazy do przegrupowania. Miało ono na celu stworzenie grupy pościgowej, która zwłaszcza na prawym skrzydle odciąć miała nieprzyjacielowi odwrót na linię Brześć nad Bugiem – Białystok – Osowiec, doprowadzając do jego osaczenia. W ramach frontu środkowego, pozostającego w dalszym ciągu pod osobistym dowództwem Naczelnego Wodza, utworzona została nowa 2 Armia pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego. W jej skład weszły: 1DPLeg., 3DPLeg., 4BK, 21DP, 1Dlit.-Biał. (z 1 Armii), 41pp (z 5 Armii) oraz „jazda Jaworskiego". Armia ta otrzymała rozkaz pościgu po osi Międzyrzec – Białystok z równoczesnym obsadzeniem Brześcia nad Bugiem. 4 Armia miała zadanie prowadzić pościg po osi Kałuszyn – Mazowieck. W kierunku północnym (północno-wschodnim), po osi Warszawa – Ostrów – Łomża, pościg miała prowadzić 1 Armia zmniejszona do 8 DP i 10 DP. 5 Armia miała za zadanie działać w kierunku Przasnysz – Mława i odciąć oraz ostatecznie rozprawić się z 4 i 15 armią nieprzyjaciela oraz korpusem kawalerii Gaja. 3 Armia (7DP i 2DPLeg.), przetransportowana koleją do Lublina, miała osłaniać operacje od wschodu. Można skrótowo powiedzieć, że myślą przewodnią Naczelnego Wodza było działanie, które „rzuci" nieprzyjaciela na granicę niemiecką i odetnie go od dróg wiodących na wschód. Jednak te wytyczne nie zostały w pełni zrealizowane, gdyż 1 Armia opóźniła swoje działanie, a w ostateczności skierowała się miast w kierunku północno-wschodnim, w kierunku działania 5 Armii (północno-zachodnim), przez co umożliwiła 3 i 15 armii sowieckiej odwrót na wschód.

3. Działania Wojska Polskiego w okolicy Hajnówki po Bitwie Warszawskiej 1920 roku (wg Jacka Wnuk-Gugackiego – „Gazeta Hajnowska" sierpień 2000).
W okolicy Hajnówki stykały się tereny działań dwóch polskich armii mających za zadanie wyparcie wroga i zajęcie dogodnych rubieży do decydującej ofensywy. Lewe, północne skrzydło stanowiła 2 Armia gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, której Dywizja Litewsko-Białoruska działać miała w kierunku Hajnówki. Drugą armię stanowiły wojska 4 Armii gen. Leonarda Skierskiego, które w pewnym momencie przejęły kontrolę na tym terenie. 27 sierpnia niedaleko drogi do Białowieży ma miejsce potyczka zwiadu z 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Rządkowskiego z żołnierzami z sowieckiego pociągu pancernego z 48 DS.
Przebieg działań wojennych rozegranych w dniach 29.08. - 5.09.1920 r. na tym terenie można prześledzić na podstawie wybranych fragmentów meldunków sytuacyjnych i rozkazów operacyjnych 2 i 4 Armii. Rozkazy te zachowały się do dziś i są nieocenionym źródłem informacji dla odtwarzania przebiegu działań wojennych roku 1920 (Centralne Archiwum Wojskowego w Warszawie lub Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1- 2/1997 r., gdzie opublikowano część materiałów).

Dowództwo 2 Armii, 29.08.1920 r., godz. 9.00 Meldunek sytuacyjny poranny

Dyw. Lit. Biał. Akcja rozwija się pomyślnie. Osiągnięto wczoraj bez poważniejszych bojów linię Łosinka - Stary Kornin - Czechy - Podborze - Wierzchowice. Oddziały posuwają się dalej na wschód celem opanowania Hajnówki i Małej Narewki (Narewki). Wywiad wysłany na Orzeszkowo dotarł aż do wsi Nowiny (dziś już nieistniejąca wieś w pobliżu Orzeszkowa) bez kontaktu z nieprzyjacielem.

Dowództwo 2 Armii, 29.08.1920 r., godz. 20.00 Meldunek sytuacyjny wieczorny

Dyw. Lit. Biał. Akcja rozwija się pomyślnie. Szczegółowych meldunków brak. Nieprzyjaciel chcąc przeszkodzić naszej akcji na Małą Narewkę i Hajnówkę, zaatakował w nocy dnia 28. 08. nasze oddziały od północy od miasta Narew. Atak odparto i nieprzyjaciela odrzucono. (Meldunek ten zawiera również informacje o dobrym stanie fizycznym i moralnym żołnierzy, oraz o niedostatecznym zaprowiantowaniu oddziałów)

Dowództwo 2 Armii 30.08.1920 r., godz. 9.00 Meldunek sytuacyjny poranny

Dyw. Lit. Biał.: przed południem dnia 29.08. nieprzyjaciel przeprawiwszy się po raz drugi przez rzekę Narew obsadził miasto Narew i uderzył przez Doratynkę chcąc dostać się na tyły I Bryg. Lit. Biał. Po zaciętych walkach wyrzucono nieprzyjaciela za rzekę Narew, a o godz. 11 opanowano m. Narew. Równocześnie baon p. Mińskiego prowadził akcję z Łosinki celem przecięcia toru kolejowego i podsunięcia się do rejonu Małej Narewki. Oddziały 2 Bryg. Lit. Biał. po osiągnięciu o godz. 14 dnia 29.08. miejscowości Orzeszkowo posunęły się na Hajnówkę, a szwadron wywiadowczy przeprowadził wywiad na Lipiny. O ostatecznym rezultacie akcji meldunki jeszcze nie nadeszły.

Dowództwo 2 Armii 30. 08. 1920 r., godz. 20.00 Meldunek sytuacyjny wieczorny

Dyw. Lit. Biał. zajęła dnia 30.08. po ciężkich i zaciętych walkach Hajnówkę i Małą Narewkę. Wzięto 1000 jeńców. Szczegółów brak.
Z dnia 31. 08. pochodzą dwa rozkazy operacyjne mówiące o przegrupowaniu wojsk polskich. Rozkaz operacyjny 2 Armii podpisany przez gen. Rydza-Śmigłego przenosi Dyw. Lit. Biał. bardziej na północ (Gródek - Michałowo), a 3 Dyw. Leg. przenosi na linię Narew - Mała Narewka -Hajnówka. Następny rozkaz wydany przez sztab 4 Armii mówi o objęciu w dniu 1. 09. o godz. 18 przez oddziały 4 Armii dowodzenia na odcinku Hajnówka - Brześć - Włodawa.

4. Przejazd przez Hajnówkę 8 Pułku Piechoty Legionów
Podczas przegrupowania wojsk przygotowujących się do bitwy o Warszawę, 5 sierpnia 1920 roku, 8 Pułk Piechoty Legionów wyruszył w kierunku rzeki Bug, maszerując przez Włodzimierz Wołyński. W dniach 12-13 sierpnia jeden z batalionów uczestniczył w zwycięskiej bitwie o Hrubieszów. W kontrofensywie znad Wieprza pułk walczył wraz z całą 3 DP Leg., tocząc walki pod Włodawą, przeciwko 58 Dywizji Strzelców (RFSRR). Dywizję wroga rozbito, wzięto licznych jeńców i zdobyto sprzęt. I i II batalion zajął następnie forty twierdzy brzeskiej. 31 sierpnia pułk został zluzowany i wyruszył poprzez Hajnówkę do Gródka, gdzie pozostał w odwodzie 3 DP Leg.

5. Pociąg pancerny "Bartosz Głowacki"

Pod koniec sierpnia 1920 roku ukończono budowę 6 pociągów pancernych w miejsce zniszczonych pociągów przez bolszewików. Jednym z nich był "Bartosz Głowacki" o numerze P.P. 20. Pierwszym dowódcą został por. artylerii Stanisław Pigoń. Pociąg został 30 sierpnia poświęcony w Krakowie, po czym przejechał do Warszawy. Na front został skierowany 2 września i przydzielony do 15. Dywizji Piechoty 4. Armii. Razem z pociągiem P.P.8 "Wilk" utworzył dywizjon pociągów pancernych 4. Armii. Od 10 września działał na linii Czeremcha - Brześć Litewski, następnie w rejonie Czeremchy i Hajnówki. 18 i 19 września dwie z armat "Głowackiego" uległy uszkodzeniu, a 20 września, podczas walki o Świsłocz, rozerwało się trzecie działo (powodując śmierć jednego artylerzysty oraz zranienie 4 innych), po czym pociąg przez pewien czas miał prowizorycznie ustawione na platformach działa polowe wypożyczone z 15 pułku artylerii polowej. Wypad dywizjonu pociągów pancernych wraz z oddziałem szturmowym doprowadził jednak do zajęcia Świsłoczy. Mimo osłabionego uzbrojenia i skierowania krytych wagonów artyleryjskich do naprawy, pociąg wziął udział w bitwie nad Niemnem, wspierając natarcie oddziałów grupy gen. Junga wydzielonej ze składu 4. Armii, na Wołkowysk, broniący przepraw na rzece Niemen (zdobyty 23 września przez 15 DP). Podczas wypadu 23 września pociągi współdziałały z 62 pułkiem piechoty przy opanowaniu wsi Połonka (koło Świsłoczy), gdzie "Głowacki" się odznaczył. Nocą 24 na 25 września dywizjon osłaniał odwrót grupy, po odbiciu Wołkowyska przez Rosjan.

6. Przejazd 18 Pułku Ułanów Pomorskich przez Hajnówkę

W dniu 15.09.1920 roku z Torunia wyruszył cały 18 Pułk Ułanów Pomorskich pod dowództwem płk Rudolfa Alznera, wywagonowanie nastąpiło w Hajnówce i Narewce, gdzie odłączył się od pułku 3 szwadron przydzielony do 16 dywizji piechoty jako tzw. Kawaleria Dywizyjna. Po przybyciu na front 18 p.u. stoczył w ostatnich miesiącach działań wojennych kilka potyczek i większych bitew oraz stale prowadził działania zaczepne w północnej części Polski.

7. Pobyt w Hajnówce Józefa Piłsudskiego
22 i 23 września w Hajnówce przebywał Józef Piłsudski dowodząc frontem wschodnim. Jego salonka stała na dworcu kolejowym. Pisze o tym Piotr Bajko w książce „Z dawnej Białowieży".
Marszałek Józef Piłsudski tylko raz w swoim życiu był w Białowieży. Na krótko, przejazdem w drodze do Białegostoku. Przedtem na niecałe dwa dni (22 i 23 września 1920 roku) zatrzymał się w Hajnówce. Kontynuując podróż, 23 września przejeżdżał przez Białowieżę. Informację o pobycie Józefa Piłsudskiego w Hajnówce podają Wacław Jędrzejewicz i Janusz Cisek w „Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego". Opis samej wizyty w Białowieży znajdujemy w numerze 16 z 18 kwietnia 1937 roku czasopisma „Echa Leśne". Autor artykułu „Przeszłość historyczna puszczy Białowieskiej" tak ją zrelacjonował:
„Raz jeden (...) przez Białowieżę przesunął się błysk dla niej pamiętny (...). Była to przelotna wizyta Naczelnego Wodza, a zarazem Naczelnika Państwa — Józefa Piłsudskiego. Przed pałac zajechał samochód — na krótko, na moment. Naczelny Wódz w drodze na front nie wysiadał, objął na chwilę wzrokiem dworzec, który ongiś gościł carów i, zanim ktoś z miejscowej administracji dopadł samochodu, dał rozkaz jazdy".
Międzywojenna polska społeczność Białowieży, na fali patriotyzmu i radości z odzyskania przez Polskę niepodległości, postanowiła wznieść Wyzwolicielowi Narodu pomnik. Inicjatorem budowy pomnika był Oddział Związku Rezerwistów i Byłych Wojskowych z Bielska Podlaskiego. W 1931 roku zawiązał się komitet budowy, na czele którego stanął inż. Stefan Modzelewski, ówczesny dyrektor Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży.
Pomnik Piłsudskiego stanął również w Hajnówce naprzeciwko kuźni Mierzwińskiego oraz przy szkole podstawowej w Nowoberezowie.

8. Przejazd przez Hajnówkę 15 Pułku Piechoty
Wobec zagrożenia przez Litwinów Wilna zajętego przez gen. Żeligowskiego na drugi dzień po zajęciu Dubna 15 Pułk Piechoty wyruszył forsownym marszem przez Łuck, Hołoby do Kowla, skąd odjechał koleją przez Brześć, Czeremchę do Jędrzejówki. Z Jędrzejówki, jako odwód 2 Armii, podążał przez Wołkowysk, Zelwę, Chodewlany aż do zawarcia pokoju z Rosją w Rydze pozostawał w pasie kordonowym w obszarze Juraciszki-Traby.

9. Zapomniany cmentarz w Hajnówce. Spoczywali na nim żołnierze walczący w 1920 roku
W październiku 2009 r. w dodatku hajnowskim „Kuriera Porannego" ukazał się artykuł Marty Chmielińskiej „Zapomniany cmentarz w Hajnówce. Spoczywali na nim żołnierze walczący w 1920 roku".
Mało kto pamięta - a są i tacy, którzy głośno zaprzeczają wspomnieniom innych - że w Hajnówce w okolicy wiaduktu był stary zapomniany cmentarz na górce, jak nazywali go niektórzy. W tym miejscu kilkadziesiąt lat temu istniał cmentarz, na którym spoczywali hajnowianie i żołnierze walczący w roku 1920. W czasie pierwszej wojny światowej Hajnówka była małą osadą z tartakiem i rodzącym się przemysłem. Po wojnie ściągali tu ludzie ze wszystkich stron - rodzili się, żenili i umierali. Hajnówka nie była siedzibą parafii ani katolickiej, ani prawosławnej, więc ludzie jeździli do cerkwi i kościołów – pierwsi do Dubin, drudzy do Narewki. Jak możemy się domyślać, także zmarłych chowano na cmentarzach parafialnych. I tak do czasu aż erygowano hajnowskie parafie. Ale czy na pewno?

W tym miejscu kilkadziesiąt lat temu istniał cmentarz, na którym spoczywali hajnowianie i żołnierze walczący w roku 1920.

Prawdopodobnie zaczątkiem cmentarza na górce stały się groby żołnierzy poległych w wojnie z bolszewikami w 1920 roku. Według Witolda Tatarczyka było ich jedenastu, w dokumentach z lat sześ
dziesiątych odnalazłam poświadczenie istnienia wspólnego grobu dwunastu wojskowych pogrzebanych w roku 1920. Niestety, jak dotąd dotarłam jedynie do dwóch nazwisk, choć mam nadzieję, że to nie koniec. Podawane w dokumentach daty nie są identyczne - raz mowa jest o żołnierzach poległych w czasie I wojny światowej, innym razem podana jest dokładna liczba wraz z datą 1920.
W księgach parafialnych odnalazłam siedem osób prywatnych pochowanych na tym cmentarzu w latach 1921-1923. Pochowani na cmentarzu zostali: Stanisław Białowons, Zygmunt Dmowski, Władysław Podsiadły, Marian Mrozowski, Jan Wolski, Zofia Mikłaszewicz, Elżbieta Buciak.
Pochówki dotyczą osób wyznania rzymskokatolickiego, grzebanie zmarłych w Hajnówce rozpoczęto mniej więcej w czasie utworzenia w Hajnówce kaplicy. Ciekawe jest to, że pogrzeby odbywały się bez udziału księdza, w aktach zgonów widnieje wpis "pochowany przez krewnych na cmentarzu hajnowieckim". Następne pochówki to lata 40. Trudno wskazać, kto tam został pochowany: wojskowi czy cywile.
Z chwilą powstania cmentarzy parafialnych w roku 1923 i 1942, nekropolia na górce popadała w zapomnienie. II wojna światowa zdziesiątkowała mieszkańców Hajnówki a wraz z nimi zapewne i krewnych ludzi pochowanych w tym miejscu. Dzisiejsi pięćdziesięciolatkowie wspominają, że zjeżdżali z tej górki cmentarnej na sankach i doskonale pamiętają groby. Wspomnienia te bywają różne: jedni z fantazją opisują kamienne nagrobki, inni mówią o pomniku ogrodzonym metalowym płotem, jeszcze inni pamiętają jedynie stary dąb i kilka wypukłości na ziemi.
Cmentarz, którego powierzchnia wynosiła około 400 metrów kwadratowych, został zlikwidowany w roku 1965 bez ekshumacji spoczywających tam zwłok. Na miejscu cmentarza stanął blok wojskowy, a mieszkańcy jeszcze długo, uprawiając ogródki, natrafiali na kości, które składali w jedno miejsce - w rogu posesji.

10. Mogiła na Międzytorach
Na stronie http://www.dobroni.pl/rekonstrukcje,hajnowka-mogila-1920,9325 bw artykule „Hajnówka – mogiła – 1920" jest informacja o mogiłach żołnierzy polskich z 1920 r., którzy zostali rozstrzelani przez cofające się sowieckie wojska spod Warszawy z grupy Tuchaczewskiego. Wielu tych żołnierzy pochodziło z rejonu Sochaczewa. Mogiła znajduje się małym lasku sosnowym. Tuż obok tego lasku biegnie tor. Na mogile postawiono krzyż. W latach pierwszego pobytu Sowietów 1939-41 mogiłę rozkopano. Świadkowie widzieli żołnierskie płaszcze i czapki z polskimi orzełkami. Na początku 1940 roku, w nocy ścięto krzyż górujący nad mogiłą i laskiem, później na tym miejscu zrobiono śmietnisko. Mieszkańcy Hajnówki widzieli tę profanację, ale nie mogli nic temu zaradzić. Po II Wojnie Światowej to miejsce było zapomniane. W czasach PRL-u społeczeństwo Hajnówki milczało obawiając się represji ze strony władz komunistycznych. Taka sytuacja trwała do lat 90-tych. Wtedy to ówczesny proboszcz ks. św. pamięci kanonik Alfons Trochimiak w 1991 r. razem z mieszkańcami Hajnówki postanowili odtworzyć to miejsce. Usypali więc taką symboliczną mogiłkę, postawili krzyż dali napis - TU SPOCZYWAJĄ POLSCY ŻOŁNIERZE POLEGLI W LATACH 1914-1920 - i ogrodzili drewnianym płotkiem.
Pod koniec lat 90. do Społecznego Komitetu od Spraw Obywatelskich i Historycznych w Bielsku Podlaskim występowała P. Weronika Podsiadlik, która przez wiele lat opiekowała się mogiłą, z prośbą o pomoc w sfinalizowaniu sprawy związanej z istniejącą mogiłą żołnierzy polskich pomordowanych w 1920 r. Po wielu działaniach i interwencjach stwierdzono m.in.: „Zdaniem Rady OPWiM załączone relacje świadków potwierdzają lokalizację mogiły z okresu walk 1919-1920 r. oraz to, że zostali tam pochowani żołnierze polegli lub zmarli od ran. Ponadto mogiła ta funkcjonuje w świadomości miejscowego społeczeństwa oraz w krajobrazie osiedla. Proponuje się w związku z tym pozostawienie mogiły w dotychczasowym miejscu oraz objęcie jej należytą opieką". Po 87 latach od tego faktu – spróbowano raz jeszcze zatrzeć niezatarte do końca ślady – chciano ekshumować szczątki z tej symbolicznej mogiły i przenieść je na katolicki cmentarz. Mieszkańcy Hajnówki odważnie stali w obronie tego miejsca i spoczywających tu polskich żołnierzy.

Z inicjatywy proboszcza ks. Józefa Poskrobko w 2010 r. wybudowano symboliczny KRZYŻ – POMNIK. Jest to wysoki – ponad  5 m krzyż stojący na niewielkim kopcu, który jest usytuowany na betonowym postumencie. Pierwsze uroczystości przy nowym krzyżu odbyły się 15 sierpnia 2011r.
Po trzech latach prace zostały zakończone. Cała działka jest ogrodzona, zasadzono na niej ozdobne krzewy i drzewa. Przez środek działki od Pomnika – Krzyża biegnie alejka wykonana z kostki granitowej do bramy od strony ulicy Łagodnej, na jednym ze słupów bramy wykonanych też z kostki granitowej umieszczono tablicę informującą że to CMENTARZ  ŻOŁNIERZY POLSKICH POLEGŁYCH W LATACH 1914 – 1920 W OBRONIE OJCZYZNY. Na tablicy umieszczonej na cokole pod krzyżem umieszczono napis – epitafium,  który odzwierciedla całą prawdę o tym miejscu: CHWAŁA POLEGŁYM, WOLNOŚĆ  ŻYWYM, NIE PÓJDZIE NA MARNE PRZELANA KREW NA STRAŻY STANĘŁA MOGIŁY. HAJNÓWKA 2010

Ryszard Pater

CZYTAJ WIĘCEJ:

Cmentarz Żołnierzy Polskich z 1920 roku na Osiedlu Międzytory w Hajnówce przy ul. Łagodnej

Uroczyste obchody Święta Wojska Polskiego, poświęcenie Pomnika-Krzyża na osiedlu Międzytory w Hajnówce