1. Kolej do Hajnówki dotarła w 1894 roku, w związku z planowanym przyjazdem do Białowieży cara Aleksandra III. W ciągu 55 dni, bez zatwierdzonych projektów wybudowano białowieskie odgałęzienie, linii Kowel – Brześć n. Bugiem – Bielsk – Starosielce – Grajewo, doprowadzone do Hajnówki z podbielskich Lewek. Jak twierdził Karcow w książce „Puszcza Białowieska z 1903 roku (http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=302928): Od stacji Hajnówka przeciągnięto linię kolejową o ½ wiorsty, równolegle do skraju lasu i koło skrzyżowania z gościńcem bielskim wybudowano peron z pawilonem. Do tego pięknie ozdobionego peronu 21.08.1894 r. podjechał carski pociąg, którym do puszczy wjeżdżał jej odnowiciel. Projektantem pawilonu był rosyjski architekt A. von Hogen. Drogę z Hajnówki do Białowieży car musiał pokonywać powozem.

Natomiast W. Tatarczyk w książce „Dzieje Hajnówki do 1944 r” napisał, że linia kolejowa biegła dzisiejszą ul. Parkową i kończyła się na terenie późniejszych Zakładów Drzewnych. W pobliżu hali materiałów podłogowych zbudowano carski dworzec myśliwski i w bliskiej odległości dwie gajówki.(Brak jest potwierdzonych źródeł informacji).

Przebieg linii kolejowej do pawilonu carskiego w 1894 roku na tle planu Hajnówki z 1887 roku i współczesnego.

Pawilon przy peronie kolei wzniesiony w 1894 r. dla przyjazdu Najwyższego. Z archiwum zdjęć Miejskiej Biblioteki Publicznej w Hajnówce

Zdjęcie z portalu encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu przedstawiające stację Hajnówka w 1894 r.

Jednak w wielu publikacjach zazwyczaj jako pierwszy hajnowski dworzec przedstawia się zdjęcie carskiego pawilonu myśliwskiego zbudowany na terenie przyszłych Zakładów Drzewnych. Na portalu encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu znajduje się zdjęcie stacji Hajnówka w 1894 roku, które wyjaśnia, w jaki sposób car dojechał do pawilonu mieszczącego się obok ul. Batorego. Na zdjęciu widać dwa tory. Lewy tor prowadził do Bielska Podlaskiego. Natomiast tor prawy za widoczną ścianą lasu skręcał na teren Zakładów Drzewnych.

2. W roku 1897 przedłużono linię kolejową do Białowieży, a w latach 1895-97 zbudowano w Hajnówce drewniany budynek stacji kolejowej. Wykonano go z okrągłych bierwion sosnowych. Narożne zwieńczenia ścian posiadały tzw. jaskółczy ogon. Obramowania okien ozdobiono rzeźbionymi ścieżynami pomalowanymi na niebiesko. Budynek ów ulokowano od strony dzisiejszej ulicy Warszawskiej. Wykonawcami była brygada ciesielska Teodora Adamiuka ze wsi Kojły pod nadzorem carskich inżynierów kolejowych, zaś drewno do budowy dostarczyła rodzina Dobrzyńskich tj. drwali ze wsi Budy. W późniejszym czasie budynek był siedzibą warty głównej garnizonu wojskowego. W połowie sierpnia 1915 r. został spalony przez wycofujące się wojska carskie.. 

Ślady dworca widoczne są na mapie satelitarne

Od strony budynku PKP przy ul. Kolejowej widoczne jest niewielkie wzniesienie po fundamentach dworca

3. W latach 1905-1906 Hajnówkę przecięła druga linia kolejowa. Tę strategiczną inwestycję prowadził resort obrony narodowej. Wtedy to Hajnówka otrzymała murowany dworzec kolejowy, który wyglądał jak inne tego typu dworce na trasie kolei siedlecko-połocko-bołogojskiej między stacjami Siedlce i Połock (do dnia dzisiejszego istnieją jeszcze dworce w Mrozach i Nurcu zbudowane w tym stylu). Rosyjskim zwyczajem dworzec został ulokowany wśród torów. Wybudowano także wieżę ciśnień, parowozownię, obrotnicę i urządzenie do zaopatrywania parowozu w węgiel. Hajnówka stała się węzłem kolejowym. Budynek dworca przetrwał okres I wojny światowej.
Wybudowana magistrala Siedlce - Połock - Bołogoje była podzielona na dwa odcinki budowy: Siedlce - Połock i Połock - Bołogoje. To, co te odcinki różni na pierwszy rzut oka to właśnie architektura. Między Siedlcami a Połockiem (bez Połocka) wszystkie dworce były murowane i w stylu "klasycznym". Między Połockiem a Bołogojem dworce czwartej klasy były drewniane a te murowane nawiązywały do gotyku. Wszelkie inne drewniane budynki pomocnicze i ceglane wieże ciśnień na całej, tysiąckilometrowej linii wybudowano według tego samego schematu. Dlatego identyczne niemal drewniaki można było zobaczyć pod Siedlcami, Połockiem i Bołogojem.

Dworzec w Hajnówce z 1906 r.

4. Po zakończeniu I wojny światowej dworzec w Hajnówce podlegał Dyrekcji Okręgowej Kolei w Wilnie.
„Zamyślano w Warszawie, by przy wznoszeniu obiektów wskazywać i zaznaczać elementy polskości jak również rodzimości stron". „Prawie wszystkie dworce z tego okresu nawiązują do drewnianych dworków polskich", więc „obecny ich wygląd współgra z polskim duchem i wtapia się architekturą w krajobraz Wileńszczyzny i ziemi nowogródzkiej". Dlaczego architekci wzorowali się na dworach? Nie tylko dlatego, że były polskie. Stacja – to nic innego jak pełen polskiej gościnności dwór, gdzie można się zatrzymać bez uprzedzenia, zjeść i odpocząć od podróży.

Wg Feliksa Lubierzyńskiego dworce kolejowe na Kresach (w woj. wileńskim) odbudowano w latach 1921-1927. Przy okazji odbudowy infrastruktury "spolszczano" architekturę dworców nadając im właśnie garnitur dworkowy. Najpoważniejszą zmianą było położenie zewnętrznych tynków i modernizacja dachów. Na pierwszy ogień poszły dworce najbardziej zniszczone i najbliższe Wilnu. Wiadomo - tym z szarych końców było zawsze najgorzej. Z tego powodu najbardziej oddalone na zachód od Wilna dworce w Mordach i Nurcu pozostały niemal w niezmienionej formie.

Hajnowski dworzec był przebudowany wg projektu Wacława Hryniewicza. Efektowną bryłę ze zwieńczonymi naczółkami ryzalitami: środkowym i bocznymi, wieńczył wysoki mansardowy dach oraz dekoracja neobarokowa odwołująca się do architektury rezydencjonalnej XVIII wieku. We wnętrzu znajdowała się duża sala restauracyjna, nieproporcjonalnie duża, jak na potrzeby Hajnówki, poczekalnia i stanowiska kasowe. Opis dworca znalazł się w książce : Karpińskiego i Orłowicza: Białowieża i Hajnówka, Krótki przewodnik po Puszczy Białowieskiej, wydanego w Białymstoku w 1937.

Piękny budynek dworca w Hajnówce został zburzony 17 lipca 1944 r. przez wycofujące się wojska niemieckie. W granicach dzisiejszej Polski między Siedlcami a granicą państwa nie dotrwał w tej formie żaden z dworców.

Dworzec w Hajnówce w stylu „dworkowym” w okresie międzywojennym

Podobnych przebudów przeszło wtedy sporo dworców, między innymi w Czeremsze i Narewce.

Dworzec w Czeremsze w okresie międzywojennym

Dworczec w Narewce w okresie międzywojennym

5. Po II wojnie światowej dworzec w Hajnówce stanowił niewielki drewniany barak, który przynosił wstyd dla miasta.

Część administracyjno-biurowa hajnowskiego dworca z lat 1944-1986

Widok na kasy, bufet i część magazynową

6. Po ponad 30 latach hajnowianie doczekali się nowego gmachu dworca powstałego w miejscu dworca przedwojennego. Jego otwarcie nastąpiło 9 września 1986 roku. Przy okazji poprawiono perony, położono asfalt, ustawiono barierki oddzielające perony. M. in. dzięki budowie dworca Hajnówka uzyskała tytuł Mistrza Gospodarności za 1986 r.

Budynek dworca oddanego do użytku w 1986 r.

Po krótkim okresie prosperity kolej dotknął kryzys. Zamknięto połączenia kolejowe do Białowieży, Bielska Podlaskiego, Cisówki. 1.12.2000 r. do budynku dworca PKP przeniesiono dworzec PKS, przed dworcem wybudowano stanowiska dla autobusów. W styczniu 2010 r. na dworcu zlikwidowano kasy.

Źródła:

http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1293627&page=3

Piotr Bajko „Hajnowska kolej ma już 115 lat” na www.poranny.pl

Witold Tatarczyk „Dzieje Hajnówki do 1944 r”

Galeria Collegium Haynovianum – zdjęcia Władysława Zawadzkiego

Ryszard Pater