Wspomnienia deportowanych z ziemi podlaskiej na Syberię i do Kazachstanu w latach 1939-1956. Wybór i opracowanie Irena Kostera i Alla Gryc, redakcja Alla Gryc. Towarzystwo Przyjaciół Hajnówki i Urząd Miasta w Hajnówce, Hajnówka 2013, ss.156+fotografie.

Na początku 2014 roku ukazały się drukiem te wspomnienia. Nakład sfinansował Urząd Miejski w Hajnówce przy pewnym udziale pięciu innych instytucji społecznych i prywatnych. Wybór, opracowanie i zredagowanie odbyło się w „ramach pracy społecznej” dwu sprawnych organizacyjnie pań - Ireny Kostery i Alli Gryc. Pięknie i fachowo wydana na kredowym papierze, z kolorowymi zdjęciami i w twardej oprawie, książka zawiera wspomnienia osób zesłanych na Sybir, większości z regionu Puszczy Białowieskiej (leśnicy). Autorkami i autorami wspomnień są ci, którzy, czasem na krótko, wrócili w rodzinne strony i mieli jeszcze siły, aby przekazać relacje ze zsyłki, najczęściej ustnie. Stanowią oni bardzo mały procent zesłańców z tych okolic na Sybir i do Kazachstanu. Na czarno-białej okładce autorstwa panów Mariusza i Dariusza Buraczyńskich jest w manierze rysunku piórkiem symboliczny krajobraz: tor-wagon-śnieg-tajga samotna mogiła z biało-czerwoną szarfą…

Bolesne dla relacjonujących (tego nie da się wyrzucić z siebie) i czytelników wspomnienia są wstrząsające swym realizmem i jednocześnie lakonicznością, są tak podobne i tak różne, jak znane nam z wielu już książek i czasopism, gdyż nie mogą być inne. Ale czy DOBRO i ZŁO mają swoje granice? Tej książki nie da się czytać jak powieści, gdyż mamy do czynienia z dokumentacją, prawdą niekiedy okrutną.

W książce zamieszczone są fotografie uzyskiwanych na zesłaniu świadectw szkolnych, w tym całkowicie pisanych ręcznie, zapewne chemicznym ołówkiem (z takiego ołówka robiony był też atrament) są reprodukcje kartek na buty, ubranie, pościel (niemożliwe do zrealizowania), pokwitowań wykonanych dniówek, zaświadczenia o pobycie w miejscu zesłania. Są też zdjęcia z domów dziecka, ale już z 1945 roku. Nawet pasuje tu archiwalna fotografia grup leśników z Nadleśnictwa Hajnówka z Puszczy Białowieskiej z 1939 roku, ufnie i dumnie spoglądających w obiektyw aparatu fotograficznego… Jest też 15 fotografii z działalności fotograficznego koła Sybiraków, w którym po 24 latach istnienia Koła ze 157 osób pozostało 57.

Tytuł książki byłby zgrabniejszy, gdyby usunąć słowa „z ziemi podlaskiej”, gdyż autorzy byli deportowani nie tylko z Hajnówki i okolic (20 wspomnień ), ale także z Łomży, Brześcia, Grodna i Wilna. Zapewne tytuł wynika z tego, że powstałe 1990 roku hajnowskie Koło Sybiraków zrzeszało członków wywożonych z większego obszaru Polski w przedwojennych jej granicach i byli oni zsyłani od grudnia 1939 roku do 1951 roku, a więc ta ostatnia data i lata do roku 1956 dotyczą deportacji spoza obecnych granic Polski, tak przypuszczam. Pani Walentyna Rozalski z domu Żedź, która przeżyła zsyłkę, w pobliżu swego miejsca zesłania (wywózka 10.II.1940) umieściła tablicę o treści „Pamięci Polaków zesłanych na Sybir w latach 1939-1956”. Ta dzielna kobieta, odznaczona Honorową Odznaką Sybiraka odeszła do Pana 3.VI.2006 roku w Merrit Island na Florydzie. Tak naprawdę to rok 1956 nie jest tak zupełnie datą graniczną.

Interesującym uzupełnieniem jest lista 80 zesłańców wywiezionych 10.II.1940 r. do Ałtajskiego Kraju, umieszczonych w baraku Oziero Zajskoje i spisanych przez jednego z nich-Mariana Kowalskiego. Zestawienie ponad 30 więźniów i rodzin z innego baraku sporządziła po 1990 roku pani Walentyna Macuta, zasłużona założycielka Koła Sybiraków w Hajnówce.

Omawiana książka jest przykładem wzorowo wydanej pozycji, świadectwem pasji jej twórców, z wykorzystaniem dostępnych jeszcze dokumentów, zapewne uratowanych w ostatniej chwili, nie mówiąc o części najważniejszej-relacjach. Wszystkim osobom zaangażowanym w ukazanie się tej książki należy się wielkie uznanie i wdzięczność; nie do przecenienia jest przy tym rola burmistrza Hajnówki pana Jerzego Siraka. Rodzinne miasto piszącego te słowa po raz kolejny może się pochwalić wartościową publikacją.

Autor niniejszych uwag jako pseudonimu użył nazwiska swego wuja, który w latach 1935-1940 był naczelnikiem stacji PKP w Hajnówce. Oficer rezerwy, brał udział w wojnie 1920 roku, jako kawalerzysta, otrzymał więc wyrok 20 lat Kołymy. Cudem ocalał i strasznie pokiereszowany z Armią Andersa opuścił ZSSR i w końcu osiadł w Anglii. Zmarł w wieku 86 lat („co cię nie zabije, to cię wzmocni”?) a prochy jego zostały rozrzucone na łączce jednego z angielskich cmentarzy. Przeszedł swoje…

Dużo szczęścia miała Hanna Pietraszkiewicz, właścicielka bufetu na hajnowskiej stacji PKP, bardzo bliska znajoma moich rodziców. Transport więźniów, w którym była (widziałem go z odpowiedniej odległości jeszcze na stacji w Hajnówce. Zapamiętałem krzyki, płacz, wymachiwanie kolbami karabinów) wyjechał „ukompletowiony”, ale na stacji w Białymstoku w niedzielę 22.VI.1941 r. został zbombardowany przez niemiecki samoloty. Dalej nie pojechał, ale innym transportom to się udało. Hanna Pietraszkiewicz przez szereg lat mieszkała „Między torami” w Hajnówce a ostatnich dni dożyła w Międzyrzeczu.

Na zakończenie coś optymistycznego: Pewien nasz rodak przebywał z w jednym z łagrów, gdzie zgłosił się do pracy jako stolarz. Pod koniec pobytu, gdy już zwalniano więźniów, poprosił komendanta obozu o zaświadczenie, że pracował w zawodzie stolarza. Ponieważ zawsze był skutecznie namolny, otrzymał odpowiednie zaświadczenie, ostemplowane wielką okrągłą pieczęcią NKWD. Ten kawałek papieru okazał się po powrocie do Polski niezwykle cenny, otwierał wiele drzwi, załatwiał przydziały, zezwolenia, przyjęcie na studia i inne ważne życiowe sprawy. Życie przerasta wyobraźnię.

Recenzja ukazała się w periodyku Zesłaniec. Pismo Rady Naukowej Zarządu Głównego Związku Sybiraków nr 59. Rok 2014.s.122-124.

Zygmunt Jancewicz

Książka jest do kupienia w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Hajnówce w cenie 20 zł.

CZYTAJ WIĘCEJ:

Promocja książki "Wspomnienia deportowanych z ziemi podlaskiej na Syberię i do Kazachstanu w latach 1939-1956"