Miejsce ulokowania tabliczki informacyjnej: ul. Lipowa 1, Budynek Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa w Hajnówce

Miastu dało początek uroczysko Skarbosławka, Ordynacją Królewską 1639r. wyznaczone na siedzibę straży Puszczy Białowieskiej, w której urzędował strażnik Krzysztof Hajnow. Przez Straż, nazwaną Hajnowską, do Białowieży prowadził trakt królewski, który dzisiaj wytyczają ulice ks. Antoniego Dziewiatowskiego i Stefana Batorego. Trakt widnieje na mapie sporządzonej w 1784r. z okazji polowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Siedzibie położonej przy trakcie straży, towarzyszyły także inne budynki oraz karczma.

Rozwój służb ochrony Puszczy Białowieskiej przyczyniał się do zasiedlania terenów ówczesnej Straży Hajnowskiej. Kolejną powstałą drogą była przecinająca trakt królewski dzisiejsza ulica Lipowa, ze strony północno-wschodniej prowadząca do Lipin, a południowo-zachodniej do uroczyska Kozi Przeskok, sąsiedniej Straży Leśnej i  Kleszczel. Przy drodze osiedlono poddanych królewskich, wspomagających ówczesnego strażnika w ochronie Puszczy. Zasiedlony teren dzisiejszej ulicy Lipowej, nazwany Hajnowszczyzną, zawierał się między ulicami 3 Maja i Rzeczną. W 1795r. zamieszkiwały tu 23 osoby: Jan Kowszyło (wdowiec, 2 synów), Piotr Gryka (żona, 2 synów), Onisko Wołczyk (żona, 3 synów, córka), Omelan Kowszyło (żona, 2 synów), Teodor Szadczyk (żona, syn), Jakub Melcer (żona, syn z żoną). Funkcję strażnika pełnił  Krzysztof Szretterowicz, a Straż Hajnowską stanowiło 10 mieszkańców: strażnik z żoną, córką Marcellą i synami: Jakubem, Tomaszem, Stefanem, Andrzejem i Janem, oraz parobek i służąca. Ówczesna Hajnówka liczyła 33 mieszkańców.

Po III rozbiorze Puszcza Białowieska znalazła się pod zaborem rosyjskim. Hajnówka, wraz z uroczyskiem Kozi Przeskok, należąca do Państwowej Posiadłości Ziemskiej Dubiny, weszła  do Powiatu Prużańskiego Guberni Grodzieńskiej. W 1842r. Puszczę podzielono na 541 oddziałów, w 1856r. powstało tu Leśnictwo Hajnowskie, któremu podporządkowano królewskich służebników Puszczy. W 1869r. mieszkańców uwłaszczono nadając 13 gospodarzom ziemię na własność. Hajnówkę zamieszkiwali: Taras Kicel syn Jana, Roman Kowszyło syn Marka, Jan Melcer syn Łukasza, Tymoteusz Kowszyło syn Ignacego, Filip Panasiuk syn Zachariasza, Piotr Sawicki syn Mikołaja, Daniel Wołczyk syn Michała, Konrad Stepaniuk syn Pawła, Marek Sidoruk syn Dominika, Stefan Bujnowski syn Romana, Jan Sawicki syn Piotra, Semeon Kowszyło syn Benedykta i Jan Stasinkiewicz syn Aleksego. Natomiast w pobliżu Hajnówki, na sąsiednim uroczysku zwanym Kozi Przeskok, mieszkały 3 rodziny: Daniel Bujnowski syn Stefana, Benedykt Orzechowski syn Ławreniusza  i Antoni Orzechowski syn Ludwika.

Opracowanie: Alla Gryc, Stowarzyszenia Potomków Pierwszych Hajnowian

The origins of the town lie in the Skarbosławka Range, which was designated as the seat of the Białowieża Forest Verderers by the Royal Charter of 1639, and where the Royal Verderer, Krzysztof Hajnow, presided. A royal road linked Białowieża with Straż Hajnowska (Hajnow Watchhouse), the outline of which can still be traced in the street layout of ks. A. Dziewiatowskiego and  Batorego. The road is marked on the 1784 map drawn for the royal hunt of the king Stanisław August Poniatowski.
The development of the Forest Verderers Service has led to gradual settlement of the area under the protection of the Hajnówka Verderers. The next road to be built was today’s Lipowa (Lime Tree) Street, which crosses the royal road and links Lipiny in the North East and the Kozi Przeskok (Goat’s Leap) range and the neighbouring forest districts of  Straż Leśna and Kleszczele to the South West. Along the road were settled the royal bondsmen, who supported the Verderer in his efforts to care for and protect the forest. The settled area of today’s Lipowa Street, known as Hajnowszczyzna, was enclosed between the streets of 3 Maja (3rd of May) and Rzeczna (River Street). In 1795, 23 people lived here – the whole of Hajnówka had 33 residents.
After the Third Partition of Poland, the Bialowieża Forest belonged to the Russians. Hajnówka, with together with the Kozi Przeskok range belonged to the state-owned Dubiny Estate, was part of the Prużańsk Powiat (District) of the Grodno Governorate. In 1842 the Forest was split into 541 divisions; in 1856 the Hajnówka Forestry was established, which took over the management of the royal forest serfs. In 1869 serfdom was abolished, with 13 farmers receiving their own parcel of land.

Miejsce ulokowania tabliczki informacyjnej: ul. Aleksego Zina 1, Budynek Urzędu Miasta

Fabryka terpentyny zwana terpentyniarnią powstała na obrzeżach dawnej Straży Hajnowskiej, w miejscu pierwszej smolarni. Została zbudowana przez Niemców podczas I wojny światowej. W jej pobliżu były trzy budynki mieszkalne dla niemieckich zarządców. Fabrykę połączono kolejką wąskotorową z rampą kolei normalnotorowej, co pozwoliło dostarczać drewno z Puszczy do produkcji, a także wywozić gotowe produkty. Surowcem produkcyjnym była karpina pozyskiwana z pni i korzeni drzew iglastych, głównie sosnowych. Jej pozyskiwanie odbywało się ręcznie, przy nakładzie ciężkiej pracy. Siłę roboczą stanowili jeńcy rosyjscy. Po odzyskaniu niepodległości fabryka nie była zdolna do produkcji. Początkowo jej właścicielem był Rabinowicz, zaś od 1922r. Ludwik i Marian Porowscy i Paweł Godlewski. „Terebenthen” – Zjednoczone Fabryki Terpentyny Puszczy Białowieskiej była spółką akcyjną (z kapitałem angielskim) która cierpiała na brak kapitału zakładowego i obrotowego. Biura i składy mieściły się w Warszawie i Londynie. Znakiem fabrycznym (logo) był żubr. Do spółki należały fabryki w Białowieży, Sowjem, Narewce, Olchówce, Skupowie, Jelence, Dębowem, Białym Lasku ale największą była ta w Hajnówce. Proces technologiczny polegał na spalania karpiny z małym dostępem powietrza, na zasadach odparowania. Powstawały półprodukty, z których w  dalszej przeróbce w warunkach przemysłowych uzyskiwano: terpentynę, smołę, sadzę, olejki, kreozot, pak, karbolineum, pastę do obuwia, smar nieoczyszczony, używany do smarowania wozów konnych, dziegieć i lepik do papy. Praca była bardzo brudna i uciążliwa dla zdrowia na wszystkich stanowiskach. Zakład był nasycony intensywną wonią promieniującą daleko poza granice przedsiębiorstwa. Płace, bardzo niskie, a co gorsze, wypłacane w formie bonów, które realizowano w określonym sklepie,  otrzymując produkty spożywcze, nie zawsze potrzebne i dobrej jakości. Najczęściej były to śledzie i machorka. „Terebenthen” posiadała szereg tzw. majdanów, rozlokowanych na terenie niemal całej Puszczy. W majdanach spalono karpinę otrzymując półprodukty przeznaczone do przeróbki w fabryce. Podczas okupacji sowieckiej (1939-1941) zakład upaństwowiono, wymieniono personel kierowniczy i administracyjny. Podczas okupacji niemieckiej fabryka nosiła nazwę „Terpentinfabrik Hajnowka” jej dyrektorem był Niemiec Hans Koleck. W 1962r. zakład zamknięto a urządzenia przeniesiono do Fabryki Chemicznej. Terpentyniarnia zajmowała ogromny obszar w centrum Hajnówki, który dziś ograniczają ulice: Parkowa, 3 Maja, Piłsudskiego, Armii Krajowej i Białowieska. Na terenie dawnego zakładu powstał skwer, park i obiekty: Prezydium Powiatowej Rady Narodowej (dziś Urząd Miasta), poczta, osiedle mieszkaniowe, przychodnia HPPD, Dom Nauczyciela, PZPR (dziś Zamiejscowy Wydział Politechniki Białostockiej), Przychodnia Obwodowa, Bank Spółdzielczy, PZU, OHP („Wrota Lasu”), komenda MO.

Opracowanie: Alla Gryc

TEREBENTHEN – UNITED MANUFACTURERS OF TURPENTINE IN THE BIAŁOWIEŻA FOREST – THE POROWSKI BROTHERS & P. GODLEWSKI LIMITED COMPANY

The turpentine works, known as Terpentynarnia – the Turps – were built by the Germans during the First World War on the boundary of the Hajnówka district on the site of the former tar works. The works were linked by narrow gauge railway with the escarpment of the standard gauge line, which allowed timber to be delivered from the forest and the finished products to be distributed outwards. The raw material was resin extracted by hand from tree trunks and roots of conifers, mainly pine.
From 1922, the works were owned by the brothers Ludwik and Marian Porowski and Paweł Godlewski. „Terebenthen” – the United Manufacturers of Turpentine in the Białowieża Forest was a limited company with British capital and with offices and warehouses in Warsaw and London. The company logo featured a bison. The company ran works in Białowieża, Sowje, Narewka, Olchówka, Skupowo, Jelenka, Dębowe, Biały Lasek and the largest of all in Hajnówka. They produced turpentine, tar, lampblack, oils, creosote, pitch, carbolineum, shoe polish, grease used for horse carts and tarpaulin adhesive. „Terebenthen” had a series of so called maidans located all over the forest. These were used for burning resin and the results were then processed in the factory.  
Under the Soviet occupation (1939-1941) the works were nationalised and under the German occupation continued to function as „Terpentinfabrik Hajnowka”. In 1962 the manufacture was discontinued and the machinery moved to the Chemical Works.
“The Turps” occupied a huge area in the centre of Hajnówka, today marked out by the streets Parkowa, 3 Maja, Piłsudskiego, Armii Krajowej and Białowieska.

Miejsce ulokowania tabliczki informacyjnej: ul. 3 Maja 51, Stołówka-Tartaczna

Pod zarządem inż. Eschericha powstał „Escherichwerk in Gaynowka”. Pierwszy trak uruchomiono na platformie wagonu. W 1916r. zbudowano tartak na 10 traków, 2 tarczówki i 4 przecinarki. Napęd dawała lokomobila parowa. Obok powstał tartak dwutrakowy, wyposażony w 8 maszyn do wyrobu stolarki, mebli, kolb do karabinów, wozów oraz fabryka ścian do składanych domów, wełny drzewnej i baraki mieszkalne. Sprowadzono fachowców z Niemiec. Siłę roboczą stanowili jeńcy rosyjscy. Tartak wyposażono w elektrownię, doprowadzono kolejkę wąskotorową i linię kolejową. W 1918r. opuszczając Hajnówkę, Niemcy wywieźli większość maszyn, a demontaż zakończyli zniszczeniem urządzeń. Po odzyskaniu niepodległości tartak został własnością państwową. Był wydzierżawiony hrabiemu Zabiełło, Spółce Polski Eksport Drzewny, zaś w 1924r. angielskiej spółce „The Century European Timber Corporation”, zwanej Centurą. Spółka nie modernizowała zakładu, nastawiając się na wywóz drewna, oferowała wysokie zarobki, co spowodowało masowy napływ ludności. Przybysze zajmowali poniemieckie baraki, budowali ziemianki i trociniarki. Rabunkowa gospodarka Century zmusiła stronę polską do zerwania umowy. W 1929r. spółce wypłacono wysokie odszkodowanie, a tartak przejęła Dyrekcja Lasów Państwowych w Białowieży. Naczelna Dyrekcja Lasów Państwowych postanowiła stworzyć tu główny ośrodek przemysłu drzewnego. W 1935r. powstał biurowiec i wiele hal przemysłowych z nowym parkiem maszynowym. Po modernizacji zakład stał się największym w Polsce. Rocznie przecierano 220 tys. m3 drewna iglastego, zatrudniano ok. 1900 osób. Wytwarzana energia elektryczna zabezpieczała potrzeby miasta. Tereny przemysłowe stanowiły 45 ha. Powstał zakładowy dom kultury, kino, łaźnia i kolonia robotnicza (56 domów 2 i 4 rodzinnych). W czasie II wojny światowej tartak był zniszczony w 90%. W 1944r. przejęła go Okręgowa Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku. Uruchomiono produkcję: stolarki budowlanej, mebli biurowych, uli i galanterii; rozpoczęto produkcję mebli kuchennych, beczek i tarcicy na eksport. W 1952r. powołano Zakłady Przemysłu Drzewnego i zakwalifikowano je do przemysłu kluczowego, pod bezpośrednim zarządem Centralnego Zarządu Przemysłu Leśnego. W 1956 r. przystąpiono do modernizacji. Powstały suszarnie, magazyny, warsztaty remontowe i okleiniarnia; zbudowano m.in. ambulatorium, utworzono Laboratorium Suszenia Drewna. Hajnowskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego zajmowało kluczową pozycję w polskim przemyśle. W latach 70-tych po rozbudowie i modernizacji HPPD było kombinatem o kompleksowej przeróbce drewna, zakłady przerabiały rocznie około 120 tys. m3 surowca. W 1984r. rozpoczęto produkcję płyt podłogowych "Hajnówka". Przedsiębiorstwo posiadało przyzakładowe ambulatorium, przedszkole, stołówkę, dom kultury, 50 domów  z  okresu międzywojennego, zakładowe bloki mieszkalne, ośrodek kolonijno-wczasowy. W 1988r. zakład  sprywatyzowano.

Opracowanie: Alla Gryc

THE SAW MILL

The „Escherichwerk in Gaynowka” was created in 1916. The first saw mill, powered by a steam engine, was established on a base of a railway carriage. It produced furniture, rifle butts, carts, wooden walls for assembled houses and wood wool. Experts were brought over from Germany and the workforce came from Russian prisoners of war. The sawmill was equipped with a power plant and served by a narrow and a standard gauge railway. In 1918 the Germans carried away most of the machinery and destroyed the rest.
After independence, the sawmill was leased to Count Zabiełło and the Polish Timber Export Company and in 1924 to a British ‘Century European Timber Corporation’, known as Centura. The company did not modernise the sawmill but focused on the export of timber instead. Their predatory exploitation forced the Polish side to terminate the contract and the sawmill was taken over by the Polish Forestry in Białowieża in 1929. Following modernisation it became the largest timber plant in Poland. It processed 220 thousand m3 of coniferous timber a year and employed around 1900 people. The electricity it produced met the needs of the town. A corporate social centre, cinema, baths and a workers ‘village’ – 56 semi-detached and terraced houses housing 2-4 families were built.
In 1949 the mill was producing timbers for buildings, office furniture, beehives and bric-a-brac as well as starting to manufacture kitchen furniture, barrels and planks for export. In 1952 the Timber Industry Plant, as the former sawmill came to be called, was classed as key industry. Drying rooms, warehouses, repair and veneer workshops were established, together with an outpatients clinic and a timber drying laboratory. In 1984 the plant began producing "Hajnówka" floor boards. The company had its own outpatients clinic, a kindergarden, a canteen, a social centre, 50 houses from the interwar period, a company blocks of flats and a holiday resort. In 1988 it was privatised.

Miejsce ulokowania tabliczki informacyjnej: ul. Tamary Sołoniewicz 4, Budynek Hajnowskiego Domu Kultury, przy głównym wejściu

Pierwsza wzmianka o Puszczy Białowieskiej pojawia się w Kronikach Jana Długosza przy okazji polowań królewskich Władysława Jagiełły w XV w. Jagiełło przybył na łowy celem zgromadzenia zapasów żywności dla armii, szykując się do wojny z Zakonem Krzyżackim.

Władysław Jagiełło zapoczątkował tradycję polowań, które przez wieki kontynuowali kolejni monarchowie: Zygmunt Stary, Zygmunt August, Stefan Batory, Władysław IV Waza, Jan Kazimierz czy August III Sas. Ostatnim, było polowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego w roku 1784.

Puszcza Białowieska należąca do dziedzicznych dóbr koronnych, jako własność królewska była użytkowana i ściśle przez królów chroniona. Szczególną opieką otoczono jej najcenniejsze fragmenty – ostępy, których doglądali osocznicy i strzelcy.

W 1639 r., celem lepszej ochrony, Ordynacją Królewską opisano granice Puszczy i podzielono ją na trzy kwatery, otaczając łańcuchem ulokowanych na jej obrzeżach siedzib strzelców i osoczników. Punktem granicznym od Ziemi Bielskiej była rzeka Skarbosławka, przy której istniało uroczysko o tej samej nazwie. W 1670 r. uroczysko przeznaczono na siedzibę straży i osadzono strażnika, niebawem pojawiła się karczma.

W 1775 r. Puszczę podzielono na 13 straży, wyznaczono ich granice oraz siedziby zaprzysiężonych strażników i strzelców. Jedną z nich była Straż Hajnowska, a jej siedzibą była Hajnowszczyzna. W obrębie straży znalazły się wsie kluczowe (Dubiny i Lipiny), strzeleckie (Postołowo i Sowiny Hrud), oraz puszczańskie osady smolarzy, budników i potażników (Budy, Pogorzelce i Teremiski).

Strażnicy na co dzień strzegli zasobów Puszczy. Byli organizatorami i uczestnikami polowań królewskich. Dziedziczyli funkcję, siedzibę i grunt jako służebne, wolne od czynszu i podatku.

Pierwszym strażnikiem był Krzysztoph Haynau, ponad 30 lat urzędował Krzysztof Szretter. Jego syn Jakub, urodzony w Hajnowszczyźnie w 1771 r., brał udział w insurekcji kościuszkowskiej, w 1812 r. walczył po stronie Napoleona, w 1831 r. stanął na czele powstania w Puszczy Białowieskiej, zmarł na wygnaniu we Francji w 1842 r. Szretterowie chwalebnie zapisali się w historii, nieustannie przez 70 lat służyli królom polskim i Puszczy.

Siedzibę straży stanowiły: budynek mieszkalny i zabudowania gospodarskie (browar, stodoły, chlewy, stajnia, spichlerze). Dla własnych potrzeb uprawiano rolę, zatrudniano służbę. Majątek stanowiły: konie, bydło, owce, świnie i ule z pszczołami.

Przy Straży zbiegały się  trakty z Narwi i Bielska, trakt dalej prowadził do Białowieży. Przy trakcie ulokowano siedziby strzelców, w roku 1795 byli: Piotr Gryka, Jan Kowszyło, Omelan Kowszyło, Jakub Melcer, Teodor Szadczyk, Onisko Wołczyk.

Po III rozbiorze Puszcza Białowieska znalazła się pod zaborem rosyjskim. Strażnicy przez lata nauczeni jej ochrony, nadal gorliwie pełnili swoje powinności względem Puszczy.

Opracowanie: Alla Gryc

THE ROYAL VERDERERS OF HAJNÓWKA

The Białowieża Forest gets its first mention in the chronicles of Jan Długosz as the location of the royal hunts for king Władysław (Ladisalv) Jagiełło in the 15th century.
The forest, part of the royal heritage, was treated as part of Crown property and strictly protected by the kings. The most valuable areas – the backwoods – were especially looked after and cared for by gamekeepers and marksmen.
In 1639, in order to strengthen the protection, the boundaries of the forest were defined in a Royal Charter and the forest itself was divided into three districts, ringed by the settlements of gamekeepers and marksmen. In 1670 the Skarbosławka range was given as the headquarters for the Verderers.
In 1775 the forest was split into 13 divisions, with defined boundaries and the quarters for the sworn guards and marksmen. One of these were the Hajnówka Verderers, based in Hajnówka district. The district included the key villages of Dubiny and Lipiny, the marksmen settlements of Postołowo i Sowiny Hrud and the forest hamlets of tar workers, charcoal burners and potash workers (Budy, Pogorzelce and Teremiski). The Verderers’ everyday tasks included guarding the forest boundaries and resources as well as organising and facilitating royal hunts. They inherited the post, the seat and the land as part of the service, rent and tax free.
After the third partition of Poland, the Forest fell under Russian administration.

Miejsce ulokowania tabliczki informacyjnej: ul. Ks. Ignacego Wierobieja 22

Hajnówka była jedną z najmłodszych gmin żydowskich Białostocczyzny. Pojedyncze osadnictwo żydowskie pojawiło się tu wraz z przydrożnymi karczmami. Już w 1695r. przy trakcie nieopodal Straży Hajnowskiej była karczma. Niebawem przy gościńcu (ul. Wrzosowa) do Orli powstała kolejna. Osiedlanie się starozakonnych nastąpiło w końcówce XIX w. Napływ ludności żydowskiej był wynikiem rozwoju przemysłu drzewnego oraz dostępu do linii kolejowej już od 1906r. Gmina żydowska zawiązała się przed I wojną światową. W 1921r. na 748 mieszkańców, 41 osób  stanowili starozakonni. W 1937, na 12 tys. mieszkańców było ich 250. Na początku lat dwudziestych Hajnówka była małą osadą z poniemieckimi zakładami (tartak, fabryka chemiczna, kolejki leśne), pocztą, posterunkiem policji i kilkoma sklepami. W wyniku gwałtownego rozwoju przemysłu drzewnego, stała się potęgą przemysłową i ważnym ośrodkiem kulturalnym i turystycznym. Rozwój miasta powodował masowy napływ ludności, w przededniu II wojny światowej liczyła 17 tys. mieszkańców, w tym 600 Żydów. Skupiali się oni, przy głównych ulicach: Stefana Batorego, Targowej (obecnie ks. Wierobieja), Polnej (obecnie Grunwaldzka), oraz Lipowej. Zajmowali się handlem i usługami. Na ulicach zawsze było gwarno. Byli właścicielami wytwórni drzewnych (tartak), budowlanych (cegielnia) i spożywczych. Prowadzili handel produktów przemysłowych (drewno, materiały budowlane) i spożywczych (olejarnie, piekarnie, masarnie, wody gazowane). Prowadzili sklepiki przemysłowe (radia, rowery, zegarki, kołdry, materiały bławatne i papiernicze), rozmaite spożywcze i rzemieślnicze (rymarz, szewc, krawiec, czapnik). Zajmowali się handlem obwoźnym, skupem surowców wtórnych i ich wymianą. Niektórzy pracowali w administracji, zakładach przemysłowych i służbie zdrowia (Aleksander Regirer - ginekolog, Kopchenbach - lekarz). Zrzeszali się w Lidze Obrony Powietrznej, Stowarzyszeniu Młodzieży Żydowskiej, Ochotniczej Straży Pożarnej. Związku Harcerzy Żydowskich i Syjonistów-Rewizjonistów „Brith – Hazchor”. Funkcjonowała szkoła żydowska i łaźnia. Żydów grzebano na cmentarzach żydowskich w Narewce i Orli. Rabinem gminy był Kopff.  Początkowo Starozakonni mieli swój niewielki dom modlitwy. W 1928r. wybudowano drewnianą synagogę (ul. Targowa) o wymiarach 12 x 20 m i wysokości 5 m. z oddzielnym wejściem do galeryjki dla kobiet. Wnętrze w tonacji biało-niebieskiej i zdobione motywami biblijnymi. Wysokie okna z kolorowymi szybkami, a nad głównym wejściem Gwiazdę Dawida. 25 czerwca 1941r Niemcy spalili bóżnicę. 6 sierpnia 1941r. zarządzili zbiórkę Żydów. Kobiety, dzieci i starców ulokowano na ciężarówkach. Mężczyzn ustawionych czwórkami, pod eskortą esesmanów i psów pędzono do Zwierzyńca w Puszczy. Tam, zapakowano ich na ciężarówki i wywieziono do getta w Prużanie (dziś Białoruś). W 1943 r. getto zlikwidowano a Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

Opracowanie: Alla Gryc

THE HISTORY OF THE JEWISH COMMUNITY AND ITS TRAGIC HOLOCAUST

Hajnówka had one of the newest Jewish communities in Białystok district. The influx of Jewish people happened as the result of the growth of the timber industry as well as access by rail from as early as 1906. On the eve of the Second World War, Hajnówka had 17 thousand residents, including 600 Jews. They mainly settled the area around the streets of Stefana Batorego, Targowa (now ks. Wierobieja), Polna (now Grunwaldzka), and Lipowa, working predominantly in trade and services. They owned timber works (the saw mill), brick works and food manufacturing businesses (edible oil processing plants, bakeries, meat processing plants and mineral water bottling plants). They ran hardware shops (selling radios, bicycles, watches, duvets, haberdashery and stationery), grocery stores and craft shops (leather goods, cobblers, tailors and milliners). They engaged in mobile trade, buying materials for recycling (Rag-and-Bone men) and re-selling. Some were employed in administration, industry and health care. Their associations included the Air Defence League, the Jewish Youth Association, the Voluntary Fire Service, the Jewish Scouts Association and the Zionist-Revisionists „Brith – Hazchor”. Hajnówka eventually had a Jewish school and baths. In 1928 a wooden synagogue was built on Targowa Street with a separate entrance to the women’s gallery. The synagogue was burned by the Germans on 25th June 1941 and on 6th August of the same year the Jews were rounded up and transported to a ghetto in Prużano, in today’s Byelorussia. In 1943 the Ghetto was liquidated and the resident Jews transported to the death camp in Treblinka.

Miejsce ulokowania tabliczki informacyjnej: ul. Filipczuka 19, stary biurowiec fabryki

W 1915 r. Hajnówka znalazła się pod okupacją niemiecką. Niemcy przystąpili do intensywnej eksploatacji Puszczy Białowieskiej. W 1917r. uruchomili fabrykę suchej destylacji drewna. Jej założycielem był inż. Escherich, a budową kierował inż. Zeiss. Siłę roboczą stanowili jeńcy rosyjscy, którzy budowali fabrykę, a potem stanowili jej obsługę produkcyjną. Po odzyskaniu niepodległości fabryka nie była zdolna do produkcji. Została uruchomiona dopiero w 1921 r. jako „Fabryka – Spółka Akcyjna w Hajnówce”. Produkowała: węgle drzewne, spirytus metylowy, octan wapnia, kwas octowy, smołę i oleje flotacyjne. Surowcem było drewno liściaste dowożone z Puszczy, bez przerwy, w ogromnych ilościach. Fabryka funkcjonowała w ruchu ciągłym, nie wyłączając niedziel i świąt. W okresie międzywojennym zakład był drugim co do wielkości i znaczenia zakładem, mimo że mało się zmodernizował i pracował właściwie wg technologii niemieckich. Proces technologiczny polegał na przeponowym ogrzewaniu drewna bez dostępu powietrza, podczas którego składniki drewna ulegały termicznemu rozkładowi. Produkty rozkładu w formie paro-gazowej kondensowano na ciecz, z której wyrabiano: kwas octowy, metanol, rozpuszczalnik acetonowy oraz produkty olejowo-smugowe. Pozostałością był węgiel drzewny. Sucha destylacja drewna w warunkach pracy retort periodycznych odznaczała się uciążliwością dla środowiska naturalnego oraz zdrowia ludzi. Problem częściowo zlikwidowało uruchomienie procesu spalania paro-gazów w wybudowanej retorcie Lambiotte’a. O wadze i znaczeniu fabryki w mniejszym stopniu stanowiło zwęglanie drewna, wiodący charakter miała produkcja węgli aktywnych. W 1938r. wybudowano piec szybowy, niebawem dwa obrotowe –  do pozyskiwania węgli aktywnych. W latach 1939-41 fabryka była pod administracją władz radzieckich. Jej nazwa brzmiała „Gajnowskij Chimiczieskij Kombinat”. Pod okupacją niemiecką w latach 1941-44 funkcjonowała  pod nazwą „Chemische Fabrik In Hajnowka”. Po wyzwoleniu Hajnówki, przystąpiono do odbudowy fabryki, nazywanej w skrócie Chemiczną. Ruszyła z produkcją jako „Zakłady Suchej Destylacji Drewna w Hajnówce”. Lata powojenne to  odbudowa, a później jej intensywny rozwój pod nazwą Hajnowskie Przedsiębiorstwo Suchej Destylacji Drewna. Znaczenie fabryki było i jest istotne ze względu na produkcję różnych węgli aktywnych, która daje gwarancję istnienia i dalszego działania fabryki. Jej funkcjonowaniu towarzyszyła poprawa warunków socjalno-bytowych pracowników. Oddano do użytku: Zakładowy Dom Kultury „Górnik” (1953), basen pływacki, stadion sportowy (1961), przedszkole (1978), bloki mieszkalne - początek osiedlu „Milenium” (1953). W  1996 r. przedsiębiorstwo sprzedano spółce z zagranicznym kapitałem, przyjęło ono nazwę „Gryfskand” Sp. z o. o. Zakład Produkcyjny Węgli Aktywnych w Hajnówce.

Opracowanie: Alla Gryc

THE CHEMICAL FACTORY

In 1915 Hajnówka found itself under German occupation and the Germans began an intensive exploitation of the Białowieża Forest. In 1917 they set up a plant for the dry distillation of wood (pyrolysis). The workforce was sourced from Russian prisoners of war who built the factory and subsequently staffed its production lines. After Poland regained independence, the factory was re-opened in 1921, as ‘Fabryka – Spółka Akcyjna w Hajnówce’ - The Factory – Limited Company in Hajnówka. It produced charcoal, methylated spirit, calcium acetate, acetic acid, tar and flotation oils using German technologies. Dry distillation of wood was harmful both to the natural environment and to human health. A shaft furnace was built in 1938, followed soon after by two rotary kilns, used to obtain active charcoal. In 1939-41, the factory, under the Russian occupation, was known as „Gajnowskij Chimiczieskij Kombinat, and under the German occupation (1941-44)   functioned under the name of „Chemische Fabrik in Hajnowka”. After the war the factory was rebuilt and rapidly developed as Hajnowskie Przedsiębiorstwo Suchej Destylacji Drewna – Hajnówka Wood Pyrolysis Company; with improved terms and conditions for workers. It benefited from the following investments: the corporate Social Centre ‘The Miner’ (1953), a swimming pool, a sports stadium (1961), a kindergarden (1978) and blocks of flats (1953). In 1996 the plant was sold to a company with foreign capital, which re-named it „Gryfskand Ltd” - Hajnówka Wood Pyrolysis Company.

Miejsce ulokowania tabliczki informacyjnej: ul. 3 Maja 45, Miejska Biblioteka Publiczna im. Tadeusza Rakowieckiego w Hajnówce

Deportacje, były formą represji stosowaną przez sowieckiego okupanta po 17 września 1939r. wobec ludności cywilnej. Dotyczyły one także mieszkańców Hajnówki i Puszczy Białowieskiej. Odbywały się  według instrukcji „O trybie przeprowadzenia operacji deportacji elementu antysowieckiego”. Za „element antysowiecki” uznawano leśników, drzewiarzy, osadników wojskowych, nauczycieli, księży, urzędników państwowych oraz osadników wojskowych, którzy tu mieszkali. Pierwsza deportacja objęła osadników wojskowych i pracowników administracji lasów państwowych wraz z rodzinami oraz urzędników państwowych i samorządowych. Przesiedlono ich w okolice Archangielska, Nowosybirska, Omska i Tobolska. 10 lutego 1940r. w nocy żołnierze NKWD zastukali do domów.  Wyrwanych ze snu ludzi zaskoczono nakazem natychmiastowego pakowania się, informując, że zostają przesiedleni do ZSRR. Na przygotowanie do podróży, mieli od dziesięciu minut do dwóch godzin. Pakowanie się w przerażeniu i niepewności co do dalszego losu spowodowało, że ludzie zabrali ze sobą często przypadkowe przedmioty a nie te najpotrzebniejsze na Syberii. Nieliczni funkcjonariusze NKWD, dawali więcej czasu na spakowanie, nawet doradzali zabranie większej ilości ubrań i żywności. Zesłańców dowożono na stacje kolejowe i zamykano w wagonach. W jednym transporcie było ok. 1500 osób. Zgodnie z instrukcją każdej osobie przysługiwał jeden gorący posiłek dziennie oraz 800 gramów  chleba, lecz żywność i wodę dostarczano nieregularnie. Wodę często zastępowały śnieg i sople. Dramat zesłańców wzmogła surowa zima i temperatura minus 40 stopni. Wielokrotnie po kilka dni zesłańcy czekali w zamkniętych wagonach na odjazd pociągu. W wagonach były prowizoryczne, piętrowe prycze, żelazny piecyk i wycięta w podłodze dziura, która spełniała rolę ubikacji. Panował tłok, do każdego wagonu wepchnięto po 50-60 osób. Podróż trwała kilka tygodni. Brakowało opału, w lepszym  położeniu byli ci, którzy zabrali z domu pierzyny. Zimno, dramatyczne warunki sanitarne, niedożywienie i stres stały się powodem śmierci wielu dzieci i starców. Pozostali docierali na miejsce zsyłki chorzy lub skrajnie wyczerpani. Na pustkowiach czekały na nich baraki oraz niewolnicza praca pod nadzorem NKWD. Druga deportacja z 13 kwietnia, dotknęła rodziny wcześniej aresztowanych, jeńców wojennych, ludzi kultury i nauki, kupców i ziemian. Osiedlono ich w północnym Kazachstanie. Trzecia, z czerwca 1940r. objęła głównie uchodźców z Polski, którzy znaleźli się na Kresach we wrześniu 1939r. Zostali zesłani na Syberię do leśnych i górniczych ośrodków pracy. Do dziś nie udało się ustalić liczby osób deportowanych w głąb ZSRR, ani liczba zmarłych. Ich bezimienne mogiły rozsiane po syberyjskiej ziemi i stepach Kazachstanu wołają o naszą pamięć. Represjom sowieckim w lutym 1940 roku poddano około 7 tysięcy osób.

Opracowanie: Alla Gryc

DEPORTATIONS TO SIBERIA

Deportations, deployed by the Soviet occupiers after 17th September 1939, also impacted on the residents of Hajnówka and the Białowieża Forest. Resident foresters, wood workers, army settlers, teachers, priests and civil servants were regarded as ‘anti-Soviet elements’. On the night of the 10th February 1941 NKWD soldiers handed out orders of re-settlement to the Soviet Union, allowing between 10 minutes and 2 hours to pack. One transit included around 1500 people. Each person in transit was entitled to one hot meal a day and 800g of bread, but these were distributed irregularly. Snow and icicles often replaced water. It was not uncommon for the deportees to wait for several days in sub-zero conditions, crowded in locked rail carriages containing 50-60 people. The carriages had basic bunks, an iron stove and a hole in the floor to act as a toilet. The journey took several weeks. The cold, the appalling sanitary conditions, malnutrition and stress resulted in the deaths of many children and older people. Others reached their destination sick or exhausted. Basic huts and slave labour supervised by NKWD awaited them in the surroundings of Archangielsk, Novosibirsk, Omsk and Tobolsk.
The victims of the second deportation, on 13th April, were the families of previously arrested prisoners of war, scientists and arts people, landowners and merchants. They were re-settled into northern Kazakhstan. The third, in June 1940, involved mostly refugees from Poland who fled to the borderlands in September 1939. They were sent to Siberia to work in forestry and mining centres.
Until this day, it has proved impossible to determine the exact number of people sent to the Soviet Union, or the number of those that died.